انواع نظام‌های ارزی و مزایا و منافع هرکدام

انواع نظام‌های ارزی و مزایا و منافع هرکدام

نظام‌های ارزی بر اساس ساختار اقتصادی کشورها تعیین می‌شود. این نظامات یکی از ابزارهای سیاسی دولت‌ها برای تعیین نرخ ارز ملی است.

از سال 1960 تا کنون نظام‌های ارزی بیشتر مورد توجه قرار گرفته است. پیش از آن نظام ارزی طبق توافق برتن وودز در سال 1944 در چهارچوب ثابت تعیین می‌شد.  پس از شکست برتن وودز بر اساس تصمیم گیری صندوق بین‌المللی پول (IMF) کشورهای عضور می‌توانستند نظام ارزی متناسب با ساختار اقتصادی خود را انتخاب کنند. بسیاری از کشورهای صنعتی بزرگ نظام‌های ارزی ثابت را کنار گذاشتند و به سمت نظام‌های ارزی شناور حرکت کردند. کشورهای در حال توسعه تجربه متفاوتی داشتند.

بیشتر بخوانید:

 مدیریت ریسک سرمایه با سبد پرتفوی

بازار متشکل و نظام عملکردی آن

سامانه نیمایی چیست و چه مزایایی دارد؟

عوامل عمده موثر بر بازار ارز

نظام ارزی بر نرخ تجارت کالا و خدمات، جریان سرمایه، تورم، تعادل تراز پرداخت‌ها و سایر متغیرهای اقتصادی اثر می‌گذارد. هیچ نظام ارزی ایده‌الی وجود ندارد که برای همه کشورها مناسب باشد بلکه تصمیمات اقتصادی، اندازه و میزان تجارت خارجی و مالی کشور، تورم ثبت شده و نوع شوک‌هایی که کشورها با آن مواجه هستند در این انتخاب اثرگذار است.

طبقه بندی رژیم های ارزی

 معمولاً کشورها دو طبقه بندی کلی نظام ارزی را مدنظر قرار می دهند:

• نظام ارزی شناور
• نظام ارزی ثابت

امروز از میان 188 کشور عضو صندوق بین المللی پول 91 کشور همچنان نظام ارزی ثابت را دنبال می‌کنند. مصر یکی از این کشورها است. 84 کشور نظام ارزی شناور را برای اقتصاد خود انتخاب کردند. کشورهای ایالات متحده آمریکا و مکزیک از جمله این کشورها به شمار می‌آیند. در این میان می‌توان از نظام ارزی بینابینی نیز نام برد که تنها 13 کشور این نظام را انتخاب کرده‌اند. ایران و چین در بین این کشورها هستند.

نظام ارزی شناور

در نظام ارزی شناور، نرخ ارز با مکانیزم عرضه و تقاضای ارز تعیین می‌شود. در این نظام  عرضه کننده و خریدار عمده بازار یعنی صادرکنندگان  و واردکنندگان بدون دخالت عامل خارجی نرخ ارز را مشخص می‌کنند. البته تقاضای احتیاطی یا سوداگری در مواقع بی‌ثباتی بازار می‌تواند تأثیرات مخربی در این نوع نظام ارزی داشته باشد.

در این بازار اگر تراز تجاری مثبت باشد نرخ ارز به دلیل مازاد عرضه ارز کاهش می‌یابد و اگر تراز تجاری منفی باشد، مازاد تقاضای ارز باعث افزایش نرخ آن می‌شود. پس تعدیل قیمت ارز خود به خود صورت می‌گیرد.

در نظام ارزی شناور وضعیت واقعی اقتصاد کشور در نرخ ارز منعکس می‌شود و اعمال محدودیت تجاری برای جریانات سرمایه‌گذاری و نظارت بر صادرات و واردات کاهش می‌یابد، چراکه بازار قیمت‌ها را تعیین می‌کند. البته ریسک و عدم اطمینان در تجارت داخلی و سرمایه‌‌گذاری مستقیم خارجی با نوسانات کنترل نشده قیمت ارز افزایش می‌یابد.

نظام ارزی ثابت

در نظام ارزی ثابت، بانک مرکزی مدیریت نرخ ارز را برعهده می‌گیرد. این بانک با ورود در بازار ارز در مواقع نیاز باعث تعدیل نرخ ارز می‌شود. در واقع بانک مرکزی با خرید یا فروش ارز بازار را کنترل می‌کند.

در این نظام همانند نظام شناور مکانیزم عرضه و تقاضای ارز وجود دارد اما به این صورت که اگر نرخ ارز افزایش پیدا کند، بانک مرکزی از محل دارایی‌های خارجی خود با فروش ارز قیمت را تعدیل می‌کند و اگر نرخ ارز کاهش داشته باشد با خرید ارز و افزودن به دارایی‌های خارجی خود قیمت ارز را تعدیل می‌کند.

در نظام ارزی ثابت به دلیل انضباط در سیاست اقتصادی جابجایی بیهوده منابع بین بازارهای موازی کمتر می‌شود و سرمایه‌گذاری خارجی و داخلی با اطمینان بیشتری انجام می‌شود. البته در این نظام ارزی به دلیل مدیریت و کنترل نرخ ارز، تخصیص کارآمد منابع اقتصادی در بازارها نسبت به نظام شناور ارزی سخت‌تر است.

عوامل تأثیرگذار در تعیین نظام ارزی

در تعیین نظام ارزی چهار عامل باید مدنظر قرار بگیرد. شرایط اقتصادی کشور (شامل اندازه بازبودن اقتصاد، توسعه مالی اقتصاد، سابقه تورمی، منشا شوک‌ها و چگونگی مواجه با آنها)؛ شرایط سیاسی کشور (شامل ثبات سیاسی، تفکر سیاسی حاکم، تعامل بخش خصوصی و دولتی، ساختار تصمیم‌گیری، روابط خارجی، دموکراسی و غیره)؛ ترجیحات سیاستگذاری در اولویت‌بندی اهداف (زمان دستیابی به اهداف تعریف شده)؛ اعتبار سیاستگذاران و نهادهای کشور.

به گفته سجاد برخورداری کارشناس اقتصادی به کارگيري نظام ارزي ثابت براي اقتصاد نفتي نظير ايران، هر چند اثرات مثبت نظير ثبات و رقابت پذيري، نظارت آسان و شفاف بر معاملات ارزي، كاهش نا اطميناني در بودجه‌ريزي سالانه كشور و كاهش انتظارات تورمي را به دنبال دارد، اما اثرات مثبت نظام‌هاي ارزي ثابت به شرايط ثبات در درآمدهاي ارزي و تداوم جريان درآمدهاي ارزي بستگي دارد.

هر چه ميزان ثبات و تداوم جريان درآمدهاي ارزي در اقتصاد بالا باشد، منافع انتخاب نظامه اي ارزي ثابت بيش از هزينه‌هاي آن بر پيكره اقتصاد كشور خواهد بود. اما اگر نااطميناني در جريان درآمدهاي ارزي در اقتصاد مشاهده شود، هزينه‌هاي به‌كارگيري نظام‌هاي ارزي ثابت بيش از منافع آن خواهد بود، چرا كه فعالان و سوداگران در بازار ارز به اميد سقوط ارزش پول ملي و افزايش نرخ ارز و عدم توانايي بانك مركزي در دفاع از ارزش پول ملي به آن حمله خواهند كرد.

وضعیت ایران

ایران با اقتصادی نفتی و درحال توسعه نیاز به تعیین نظام ارزی متناسب به اهداف اقتصادی خود را دارد. مشخصه‌های این بازار شامل تنوع اندک در تولید، تنوع اندک در تجارت، بازارهای مالی ضعیف و توسعه نیافته و سایر مشخصه‌های مالی دیگر توسعه نیافتگی از جمله رانت دولتی، عدم شفافیت، نبود کنترل و نظارت یکپارچه بر کلیت بازار و ضعف قوانین مالی و بانکی موجب شده است که انتخاب نظام ارزی در صدر اهمیت قرار بگیرد.

بانك مركزي در چنين شرايطي حق انتخاب نظام ارزي ثابت یا شناور یا در دو قالب کلی نظام ارزی را داراست. هر دو اين انتخاب‌ها براي اقتصاد كشور چالش‌هايي را به دنبال خواهد داشت. اگر بانك مركزي نظام‌هاي ارزي شناور را براي ساختار بازار ارز كشور انتخاب کند و اجازه دهد عرضه و تقاضا تعیین کننده نرخ ارز در بازار باشد، در این حالت با توجه به منحصر بودن درآمدهای ارزی کشور به درآمدهاي نفتي و انحصار دولت بر اين درآمدها، با افزايش قيمت نفت و درآمدهاي نفتي، عرضه ارز (در جريان تبديل دلارهاي نفتي به پول داخلي) در بازار افزايش يافته و پول ملي تقويت می‌شود.

برعكس، در صورت كاهش درآمدهاي نفتي با توجه به محدود شدن عرضه نرخ ارز افزايش يافته و ارزش پول ملي سقوط می‌کند. در چنين شرايطي اگر اقتصاد كشور توانايي تامين منابع ارزي ديگري به جز درآمدهاي نفتي و عرضه آن به بازار را نداشته اقتصاد کشور به شدن در معرض نوسانات ارزی قرار می‌گیرد و عملاً با سقوط ارزش پول ملی مواجه خواهد شد.

از اين رو انتخاب نظام‌هاي ارزي شناور براي اكثر اقتصادهاي نفتي نظير ايران، اقتصاد را با معضلات جدي مواجه نموده و هزينه چنين نظام ارزي بيش از منافع آن خواهد بود.

تهیه و تولید: گروه تحقیق و توسعه صرافی رادین