درسی که نمک برای اقتصاد دارد
ما عمری نان و نمک هم را خورده‌ایم. در فارسی از ضرب المثل نان و نمک زیاد استفاده می‌شود تا در شنونده حس ناخوشایندی از تعهد و اجبار و یا منت گذاشتن را انتقال دهیم. برای بیشتر ما نمک آن کریستال‌های ریز سفیدرنگ است که امروز با قیمتی نه چندان گران روی میز غذا قرار گیرد و به وفور به غذاهای خود می‌زنیم. همان که در کنار شکر سم سفید نامیده می‌شود و هرچندی از مصرف زیاد آن نهی می‌شویم.
اما این خوردنی باستانی در کنار نان تاریخی قدم به قدم در دالان تاریخ جلو آمده و تمدن‌ها ساخته است. شهرهایی که بر کرانه کویرها بناشدند احتمالاً با مشوق صید از دریاچه‌های نمک علم شدند و وسعت گرفتند. آن زمان که هنوز کسی پی به ارزش طلای سیاه خاورمیانه در دل زمین‌های تفت دیده مشرق گیتی نبرده بود، این کاروان‌های بلند شتر بودند که بار نمک خود را به سراسر دنیای شناخته شده آن زمان می‌رساند. ام.آر بلوخ تاریخ‌نگار آمریکایی معتقد است که تمدن‌های اولیه برای استخراج نمک در کناره صحراها تشکیل شدند. شاید امروز در مناطقی مانند نپال امروز و صحرای آفریقا، استخراج و استفاده از نمک شمه‌ای از اهمیتی را که نمک در هزاره‌های گذشته، داشته است بهتر به ما نشان دهد.
اشاره‌های زبانی به نمک را در زبان‌های هندواروپایی به وفور یافت می‌شود. آنجا که واژه Salary به معنای حقوق و مواجب ریشه سهم نمکی بوده است که سربازان رومی تحت عنوان Salarium Argentum دریافت می‌کردند. واژه‌های دیگری با ریشه لاتین Sal به معنی نمک در سُس (Sauce) و سوسیس (Sausage) هم دیده می‌شود. حتی گفته می‌شود که کلمه سالاد (Salat) از ریشه sal (نمک) است و اشاره به افزودن نمک به ترکیبات سبزی دارد که رومیان استفاده می‌کردند.
تاریخ اقتصادی نمک
تاریخ نمک درس‌های مهمی برای زمان ما دارد. قیمت نفت برای دو سال گذشته نزول شدید کرده است و به زحمت بتوان نفت 100 دلاری را بار دیگر تصور کرد و این اولین باری نیست که یکی از منابع درآمدی اصلی این جامعه انقدر کاهش می‌یابد. با تغییرات پارادایمی که در تولید و مصرف انرژی در جهان ایجاد شده است شاید در آینده‌ای نزدیک دیگر استخراج نفت از دل زمین چندان هم به‌صرفه نباشد. به نمک نگاه می‌کنیم، درحالی که کشورهای خاورمیانه سالانه باید میلیون‌ها دلار صرف کنند و روزانه هزار میلیون کیلووات برق مصرف کنند تا نمک از آب استخراج شود، کشورهای یخ‌زده شمالی هر تن نمک را به بهایی برابر 50 دلار می‌خرند. قیمت همین میزان طلا برابر 50 میلیون دلار است. چرا آن را با طلا مقایسه می‌کنیم؟ شاید به این دلیل که در بیشتر تاریخ بهای یک انس نمک برابر همین میزان طلا بوده است.
نمک در تاریخ خاورمیانه نقش اساسی داشته است. شاید همان نقشی که امروز برای نفت قائل هستیم. ماده‌ای که شیمیدان‌ها کلرید سدیم می‌نامند در هنگامی که خبری از الکتریسیته و یخچال نبود همه چیز را از فساد و خرابی نجات می‌داد. از غذاها تا ماموت‌ها.
آیا نخستین جنگ در دوران باستان در شهر باستانی السلط (َAs-salt) بر سرنمک روی داده است. جایی در اردن امروزی که در گذشته میانه مسیر بیت‌المقدس بوده است. دریاچه نمک این شهر منبع ارزشمند این شهر بوده است و طبیعی است که بر سر آن اقوام با یکدیگر به جنگ بپردازند.
اهمیت نمک آنچنان بوده است که در یونان باستان برای پرداخت هزینه بردگان، نمک می‌پرداختند. یکی از ثروتمندترین افراد قرون وسطی منسا موسی پادشاه مالی بوده است که نقش اساسی در تجارت نمک در قرن چهاردهم میلادی داشته است. نمک تا قرن بیستم هم ارزش خود را حفظ کرد. انحصاری که توسط انگلیسی‌ها بر نمک هند اعمال می‌شد بهانه‌ای می‌شود تا مهاتما گاندی، رهبری جنبش استقلال هند و پیروانش بیش از 300 کیلومتر راه بروند و خود را به ساحل دریای عرب برسانند تا نمک استخراج کنند.
در راه‌های یخ زده دیترویت آمریکا در دهه 40 میلادی از نمک استفاده می‌شد اما این استفاده فصلی و با افزایش سرما و روند قیمت آن افزایش می‌یافت.
این همه سرنوشتی را در اختیار ما قرار می‌دهد که شاید در انتظار قیمت نفت باشد.
تغییر پارادایم انرژی در جهان
در دوره‌هایی از تاریخ نفت، قیمت طلای سیاه به بیش از بشکه‌ای 100 دلار رسیده است. مطلعان خبر می‌دهند که مصرف نحوه انرژی در اروپا، آمریکا و آسیا تغییر کرده است. امروز آلمان بیش از 50 هزار مگاوات برق را از منابع تجدیدپذیر به دست می‌آورد؛ چیزی نزدیک به تمام تولید برق ایران. استفاده از انرژی بادی در مناظره دونالد ترامپ و جو بایدن نیز بمحل بحث قرار گرفت. انگلستان بیشتری توربین‌های آبی جهان را دارد و از موج دریا برق تولید می‌کند.
تنها شکل تولید برق نیست که تغییر یافته است. شرکت خودروسازی تسلا که در زمینه خودروهای برقی فعال است امروز یکی از پربازده‌ترین شرکت‌های آمریکایی است. مصرف هوشمندانه انرژی در ساختمان‌سازی نیز، میزان مصرف انرژی‌های فسیلی را بسیار کاهش داده است.
حتی در مسقط الرأس تولید نفت یعنی خاورمیانه نیز، سرمایه‌گذاری زیادی بر روی انرژی‌های تجدیدپذیر شده است. نیروگاه‌های انرژی خورشیدی شمس و نور (بزرگترین مزرعه خورشیدی جهان) در امارات متحد عربی ساخته شده است.
با چنین روندی، عرضه و تقاضای نفت به سوی عرضه بیشتر و تقاضای کمتر خواهد رفت و قیمت آن در بازارهای جهانی کاهش خواهد یافت. به نظر می‌رسد با این روند استخراج نفت در بسیاری از چاه‌های نفت دریای شمال و آلاسکا دیگری به صرفه نباشد چراکه برای استخراج هر بشکه نفت از آنجا 50 دلار باید هزینه شود.
هزینه استخراج نفت در خاورمیانه کمتر است و به 10 تا 13 دلار می‌رسد. اما چه می‌شود اگر نفت در همین بازه قیمتی 20 تا 50 دلار باقی بماند. در دوران معاصر زمان‌هایی را داریم که نفت به 7 دلار هم رسیده است.
به تازگی خبری ارسال مردان نمکی زنجان برای نمایش در آلمان منتشر شده است. در معدن نمک چهرآباد زنجان بقایای انسانی دو مرد، معروف به مرد نمکی به دست آمده است که ارزش باستان‌شناسی زیادی دارد.
بر اساس گفته‌های کارشناسان این معدن از زمان هخامنشیان و ساسانیان و بعد از حمله اعراب به ایران تا دوره صفویه فعالیت داشته است. این نشان می‌دهد که نمک چه اندازه در تاریخ اهمیت داشته است و دولت مرکزی و نظارت بر کار معدن در تمامی این دوران چقدر جدی بوده که در چنین دوره طولانی معدن به کار خود ادامه داده و متوقف نشده است. آیا در آینده بازدیدکنندگان از نمایشگاه‌ها و موزه‌های نفت نیز تنها با همین رویکرد تاریخی به این ماده اساسی نگاه می‌کنند؟
